O polskim admirale, zwycięzcy bitwy na redzie gdańskiej 28 listopada 1627, wiadomo niewiele. W literaturze polskiej i powszechnym mniemaniu pochodził on z Niderlandów, a dokładnie ze słynnego Delft. Ile jest w tym prawdy?
W biogramach encyklopedycznych dość często znaleźć można informację, że Dickman urodził się w 1572 roku w Delft we Fryzji. Już ta informacja powinna budzić powszechną wątpliwość, gdyż Delft znajduje się w prowincji Holandia Południowa. Spróbujmy więc dotrzeć do bezpośrednich przekazów dotyczących polskiego admirała.
Podstawowym źródłem na temat życiorysu Dickmana jest mowa pogrzebowa wygłoszona przez pastora Johanna Jacoba Cramera, wydana następnie drukiem w Gdańsku w oficynie Georga Rhetena w 1627 roku. [1]
W długiej mowie pastor wychwala cnoty i pobożność zmarłego. W twórczości laudacyjnej w życiorysach osób wysokiego stanu według zwyczaju wspominano dość dokładnie o pochodzeniu i otrzymanym wykształceniu. W tym przypadku jednak nie otrzymujemy tego rodzaju informacji. Cramer przedstawia admirała jako wzór cnót mieszczańskich – przykładnego chrześcijanina, zapobiegliwego, oszczędnego, wiernego interesom króla i miasta, uczciwego i sprawiedliwego. Wspomina jednak o kilku faktach z życia zmarłego.
Arnd Dickman przyszedł na świat w 1572 roku „im Carspel Delffe der Lande Ditmarsen”, skąd pochodzili jego ojciec i dziadek. W wieku 16 lat miał rozpocząć poszukiwania szczęścia na morzu, pływając na statkach do Anglii, Hiszpanii, Italii i innych krajów. W wieku 36 lat osiadł w Gdańsku, gdzie poślubił Elisabeth West, wdowę po Jochimie, mieszczaninie i żeglarzu. Doczekali się wspólnie syna i trzech córek.
Od tego czasu Dickman zajmował się prowadzeniem statków m.in. do Szwecji, Szkocji Anglii i Hiszpanii. Od 1621 roku pełnił też funkcję przełożonego szpitala św. Jakuba, który opiekował się członkami gildii szyprów i ich rodzinami. Dwa lata przed śmiercią zaś przekonany przez królewskich komisarzy przeszedł na służbę do floty wojennej Zygmunta III Wazy.
Cramer wspomina więc, że Dickman urodził się w krainie Dithmarschen, dawnej republice chłopskiej, w 1580 roku podzielonej między Danię i księstwo Holsztyn-Gottorp. Problematyczna pozostaje nazwa miejscowości, której identyfikacja nie jest oczywista. Do niej jednak wrócimy później.
Drugim źródłem, który wspomina miejsce pochodzenia Arenda Dickmana jest księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku. Nazwisko naszego bohatera pojawia się w niej dwukrotnie.
Pierwszy raz pod datą 8. Novembris A[nn]o 1608. Wpis głosi „Arendt Dickman von Delfft im Dietmarch[en], ein Sehefahrendt Mann”. Czyli w wieku 36 lat – zgodnie z informacją podaną przez Cramera – przyjął prawo miejskie z możliwością wykonywania zawodu żeglarza. Natomiast księgi przynoszą nam kolejną informację na temat życiorysu admirała. Pod datą A[nn]o 1622 pojawia się drugi wpis: „Arendt Dÿckman von Delf aus Ditmarßen, hat sein Bürgerrecht verbeßert auf ein[en] Kaufmann”. [2] Zgodnie z ówczesnym prawem, by wykonywać zawód kupca należało wykupić odpowiednie prawo miejskie. Dzięki temu wpisowi widzimy, że Dickman w 1622 roku rozpoczął działalność handlową.
Księgi obywatelskie potwierdzają więc pochodzenie admirała podając kolejne warianty nazwy miejscowości. Edmund Kotarski w swym artykule z 1990 roku w przypisie poruszył wątpliwości dotyczące pochodzenia Dickmana. Zauważył, że w Polskim Słowniku Biograficznym pod red. K. Lepszego z lat 1939-1946 pojawiła się po raz pierwszy informacja o niderlandzkim pochodzeniu, nie uzasadniająca jednak informacji, która nie jest zgodna ze źródłem (mową Cramera): słownik podaje, że Dickman był „rodem z Delft w Fryzji, żył początkowo w Ditmarssen”. Kotarski pokusił się o własne dochodzenie w sprawie miejscowości, o którą może chodzić. W atlasie A. Orteliusa Teatrum oder Schawbuch des Erdkreys, 1580, odnalazł dwie podobnie brzmiące miejscowości, Katrepel i Delste, niestety zbyt odległe od siebie, by mogły stanowić miejsce pochodzenia. [3] Na mapie Dithmarschen Johanna Bussemachera z 1594 roku widzimy podobne nazwy miejscowości. W obliczu informacji z ksiąg obywatelskich możemy jednak uznać, że słuszniejszym tropem jest Delste. Dziś miejscowość ta nazywa się Delve (innych dawnych form nazwy dotąd nie odnaleźliśmy). Co ciekawe źródłosłów nazwy miasta jest tożsamy ze źródłem nazwy holenderskiego Delft. Słowo „delf” w dialekcie dolnoniemieckim oznacza „kopać”. [4] Tymczasem holenderskie Delft swą nazwę również wywodzi od słowa oznaczającego kopanie, choć po niderlandzku brzmi ono… „delven”. [5] Nietrudno więc o pomyłkę tych dwóch miejsc, tym bardziej, że w XVII wieku ani język niemiecki, ani niderlandzki nie były wyraźnie od siebie wyodrębnione, ortografia była swobodna i posługiwano się wieloma dialektami lokalnymi.
Delve w Dithmarschen (dziś kraj związkowy Szlezwik-Holsztyn) powstało w XIII wieku nad rzeką Eider. W 1281 roku pojawia się pierwsza wzmianka o tamtejszej parafii Najświętszej Marii Panny. Delve ze względu na swoje położenie było miastem silnie związanym z tradycjami morskimi. Rzeką prowadzono handel, a wielu mieszkańców zajmowało się żeglugą. W swoim herbie do dziś nosi kogę, a wotywne modele statków zdobią zabytkowy kościół NMP. Jeśli Dickman przyszedł na świat w tym miejscu, to zapewne ochrzczono go w parafii NMP (wówczas już luterańskiej). Niestety weryfikacja jest niemożliwa, gdyż najstarsze zachowane metryki chrzcielne pochodzą z 1662 roku. [6]
O Dickmanie przeczytać możemy jeszcze w innych źródłach. Pierwszym jest oczywiście Diariusz Królewskiej Komisji Okrętowej, który jednak nie wspomina w żaden sposób o pochodzeniu admirała. Diariusz określa go jedynie mianem gdańskiego mieszczanina. [7]
Kolejnym źródłem jest pamiętnik z podróży do Rzeczypospolitej Abrahama Boota. Sekretarz poselstwa niderlandzkiego pisząc o pogrzebie Dickmana nazywa go „gdańskim admirałem”:
Den 4. Decembris naer den middach, is den Dantzicker Admirael ende een Capiteyn die int den slach ter Zee, (die voorleden Maent ghehouden) waren ghebleven : met groote solemniteyt (gaende de Gevangene Sweden tot by de hondert voor-aen, twee en twee aenden andere ghebonden) ter aerden ghebracht, de Krijghs-Commissarisen van den Coninck van Poolen ende de gantsche Magistraet van Dantzick waren mede ter lijck-statie. De Sweetschen Admirael Sternschilt, die als te vooren gheseyt is, doort afschieten van eenen Arm mede ghebleven was [oftewel gestorven – PH], wiert oock daer naer ter Kercken ghebracht, ende in seecker Capelle gheset, tot naerder ordre.[8]
Czy należałoby zrewidować powszechną opinię na temat pochodzenia polskiego admirała? Zadanie to zostawiamy zawodowym historykom, chętnie jednak poznamy inne źródła, które mogłyby potwierdzić panujący w literaturze pogląd.
Autorka artykułu: Aleksandra Litwinienko
[1] Johann Jacob Cramer, Jonathan Occisus, das ist Ein kurtze Sermon uber den gewaltsahmen Todt…, Dantzigk 1627, PAN Biblioteka Gdańska, sygn. Oe 113 8°adl. 6.
[2] Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536-1814, t. II Księga obywatelska (główna) z lat 1577-1732. A. Groth,D. Kaczor, E. Łączyńska-Bartoszek [red.], Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019.
[3] E. Kotarski, Literacki Gdańsk o postaci Arenda Dickmana [w:]Dziedzictwo i tradycja. Szkice o literaturze staropolskiej, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1990, s. 303-320.
[4] https://www.delve.de/seite/412154/geschichte.html
[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Delft
[6] https://www.delve.de/seite/412154/geschichte.html
[7] W. Fenrych, Akta i diariusz Królewskiej Komisji Okrętowej Zygmunta III z lat 1627-1628, Gdańsk-Gdynia 2001.
[8] Abraham Boot, Iournael, van de legatie, gedaen in de iaren 1627 en 1628… Amsterdam 1632. https://archive.org/details/ned-kbn-all-00002410-001/mode/2up